Mocht Rusteloze grond worden verfilmd, dan zou Ken Loach de geknipte regisseur zijn. In zijn films als Sorry we missed you en I, Daniel Blake treden personages aan die uit de boot dreigen te vallen omdat ze op de verkeerde plek zijn geboren of omdat ze domweg pech hebben gehad. Uit Claire Fullers vierde roman spreekt eenzelfde engagement en verontwaardiging als uit het werk van de Britse cineast.

Jeanie en haar tweelingbroer Julius wonen op hun vijftigste nog bij hun moeder in een vervallen cottage met reusachtige tuin. Julius springt nu eens bij de ene klusser bij, dan weer bij de andere - een vaste baan heeft hij nooit gehad. Jeanie heeft een hartkwaal (ze heeft het over het diertje dat zich in haar borst roert) en is, samen met de moeder, gekluisterd aan huis en tuin. De lokale delicatessenzaak is een gretige afnemer van hun asperges; de radijzen is het bevoorrechte clientèle inmiddels beu gegeten.

Wanneer de moeder aan het begin van dit boek sterft, heeft de dochter slechts enkele ponden in haar beurs zitten. Een bankrekening heeft de familie nooit gehad; hun wantrouwen tegenover overheidsinstanties en instellingen is groot. Op die sterfdag in de maand april heeft het gesneeuwd. Zelfs dan maakt Jeanie zich zorgen: zullen de groente zaailingen de kou overleven? Het gaat ook altijd maar om dat verdomde geld, bedenkt ze.

Jeanie kan nauwelijks lezen en schrijven. Woedend is ze omdat de wereld ontworpen is voor mensen die dat wel kunnen. Met de dood van de moeder dreigen de levens van broer en zus in te storten. De moeder blijkt schulden te hebben en een uitzetting dreigt. Meer onthullen, zou zonde zijn. De schrijfster zet immers in op engagement en spanning. Voor deze lezer had het iets minder gemogen met de verrassende wendingen, vooral naar het einde toe. Het leven van broer en zus is op zich boeiend genoeg zonder zoveel onthullingen.

Parallelle wereld

Fuller slaagt er glansrijk in om de wereld te laten zien door de ogen van Julius en Jeanie. Zo vraagt Jeanie zich af waarom sommige rijken sneeuwwitte keukenkastjes zonder handvatten hebben. Hoe onpraktisch is dat? Jeanie onderhoudt de tuin van een alleenstaande moeder die haar dochter 'wil omringen met positieve vrouwen'. Jeanie vraagt zich af of ze moet bekennen dat ze niet altijd even positief is.

Je voelt dat armoede de twee naar een parallelle wereld heeft gevoerd, een waarin kieren in de ramen met oud papier worden gedicht en waarin de dag doorkomen een triomf op zich is. Schaamte en trots weerhouden broer en zus ervan om hulp te vragen. Toch kunnen ze niet anders nu ze het dak boven hun hoofd dreigen te verliezen.

Dankzij muziek weten ze tijdelijk te ontsnappen aan hun situatie. Ze zijn voortreffelijke muzikanten en treden zelfs een keer op in het plaatselijke café. Net zoals een zieke niet altijd als zieke wil worden gezien, willen Julius en Jeanie niet almaar als armoezaaiers worden gezien. Hun optreden is een van de glorieuze momenten in deze messcherpe analyse van klassenverschillen in Engeland.

Vertaald door Mieke Prins, Mozaïek, 334 blz., 22,99 € (e-boek 12,99 €). Oorspr. titel: 'Unsettled ground'.

Fans van de Engelse schrijver Claire Fuller (55) weten dat de auteur van geheimen houdt. Zo ontvouwt de plot van haar debuut Onze eindeloze dagen (2015) zich rond een mysterieuze gezinscrisis die de dochter als volwassen vrouw pas zal begrijpen. In Swimming Lessons (2017, curieus genoeg niet verschenen in Nederlandse vertaling) besluit een ongelukkige echtgenote van de aardbodem te verdwijnen en ontdekt haar gezin na twaalf jaar pas waarom. En in de psychologische thriller Bitter Orange (2018) lijken álle hoofdpersonen een geheim met zich mee te dragen. Ook in Rusteloze grond (op de shortlist voor de prestigieuze Women's Prize for Fiction 2021) worden de levens van de hoofdpersonages door geheimen overschaduwd.

Het verhaal begint met de plotselinge dood van Dot Seeder, moeder van de 51-jarige tweeling Jeanie en Julius, beiden nog thuiswonend. Het kluizenaarsdrietal bewoont een vervallen cottage op het geïsoleerde Britse platteland. Ze leven van de opbrengst van hun moestuin en fruitbomen en houden een paar kippen. Het is koud en vochtig in het huis, de elektriciteit is onlangs afgesloten, voorjaarssneeuw piept door de kieren. Er is geen auto, cv of tv; de buitenwereld bereikt hen alleen via de radio. Kleding komt van de kringloop, Jeanie deelt een bed met haar moeder. Maar ondanks het gebrek aan geld en opleiding is de tweeling opgegroeid in liefde, deduceren we uit de sporadische flashbacks. Er is een haardvuur, een hond, een banjo en een piano.

Het overlijden van Dot - een sterfscène door Fuller zo verpletterend mooi beschreven dat je na het lezen ervan nooit meer bang zult zijn voor de dood - katapulteert broer en zus in één klap de boze buitenwereld in. De tweeling krijgt geen tijd om te rouwen, maar wordt geconfronteerd met torenhoge begrafeniskosten, ambtelijke rompslomp en bemoeizuchtige dorpsgenoten. Tot overmaat van ramp blijkt Dot een schuld te hebben bij de Rawsons, de rijke landeigenaren van de nabijgelegen herenboerderij. De kinderen zijn verbijsterd: naar hun weten bestond er 'een overeenkomst' die stelde dat het gezin na hun vaders dood - hij werkte op het land - kosteloos in het huisje mocht blijven wonen.

Het zet het onvermijdelijke in gang: de tweeling wordt uit huis gezet, een gebeurtenis die niet alleen hun symbiotische relatie ontwricht, maar die uiteindelijk ook het verleden van hun moeder in een ander daglicht zet.

Voortdurend moet de lezer zichzelf eraan herinneren dat dit verhaal zich niet afspeelt begin vorige eeuw, toen aardappeloogsten mislukten en half Europa in diepe armoede leefde, zo wreed, duister en uitzichtloos is het decor in Rusteloze grond. In plaats daarvan portretteert Claire Fuller 21ste-eeuwse armen, die door groeiende kansenongelijkheid in onze samenleving steeds talrijker worden. Het is een groep die vaak niet of nauwelijks kan lezen en schrijven, die zich reddeloos verloren voelt in de moderne wereld van online bankieren en mobiele telefoons. Mensen die het nét redden - tot er een kink in de kabel komt, in de vorm van ziekte, scheiding of dood.

Het dagelijkse gevecht dat de broer en zus na de wrede huisuitzetting leveren, of eigenlijk ondergaan, is pijnlijk invoelbaar. Wanneer Julius een verlaten caravan in het bos ontdekt, betrekken ze die. Jeanie probeert 'er niet aan te denken hoe het 's winters zal zijn: zonder verwarming, met de buitenlatrine, de modder, de nattigheid'. En als het daar te gevaarlijk wordt, slaapt ze in de naar urine stinkende openbare wc in het dorp. Haar slaapzak en ondergoed verstopt ze overdag achter het huisje in een plastic zak, hopend dat de spullen niet gejat worden. In het ziekenhuis, waar Julius op goed moment belandt, schrokt ze de restjes koude friet op die mensen op hun dienblad achterlaten. Ze ruikt zichzelf.

Maar het schrijnendst is dat beetje bij beetje duidelijk wordt dat Dot niet was wie ze dachten dat ze was. En ook al eindigt Rusteloze grond in zekere zin met een hoopvolle noot, wat blijft hangen is de beklemmende boodschap dat 'ons verhaal' grotendeels afhankelijk is van wat ons wordt verteld, of van wat we onszelf vertellen. Fuller verwoordt dit verontrustende gevoel in de passage waarin een bijfiguur een herinnering aan zijn moeder ophaalt: 'Het enige dat ik me van haar herinner is dat ze piano speelde', zegt hij. 'Bruine veterschoenen op koperen pedalen. Ze stierf toen ik 4 was. (...) Toen ik mijn tante laatst sprak, zei ze dat mijn moeder nooit piano had gespeeld. We hebben er zelfs nooit een gehad. Het was mijn tante die ik me herinnerde.'

En zo is uiteindelijk niets wat het lijkt, zijn we ook zelf niet wie we dachten te zijn. Claire Fuller heeft in Rusteloze grond de ondergrond waarop de cottage staat vakkundig omwoeld. Ze laat ons achter met een onbestemd gevoel, want, zoals Jeanie zelf verzucht: 'Het is moeilijk om je eigen geschiedenis te herschrijven.'

****

Uit het Engels vertaald door Mieke Prins. Mozaïek; 320 pagina's; € 22,99.